Naukowe aspekty obserwacji "Mona Lisy" Leonarda da Vinci

Naukowe zagadnienia odkryte przez Leonarda da Vinci to z jednej strony wiedza o tym że malarstwo jest iluzją przestrzeni (poza rzeczywistą przestrzennością impasty malarskiej, kolażu, asamblażu i malarstwa materii), z drugiej świadomość, że panująca dobitnie w naturze perspektywa zbieżna jest złudzeniem optycznym. Z jednej strony poszukiwanie wyrazu związanego ze zastosowaną ogólną kontrastowością, z drugiej nawet naukowe efekty postrzegania związane z położeniem oczu obserwatora wobec dzieła sztuki.

Obraz Leonarda da Vinci pod tytułem „Mona Lisa”, to bardzo znana iluzja przestrzeni, i malarstwo laserunkowo- impastowe. Uśmiech Mona Lisy staje się wyraźniejszy, gdy obserwator patrzy portretowanej w oczy, wydaje się niknąć gdy zwrócimy wzrok na jej usta, co wynika z patrzenia albo bezpośrednio na obiekt, albo pod kątem.

Podobne efekty optyczne stosował w swoich pracach Rembrandt van Rijn- malarz epoki Baroku. Obserwacja jego obrazów zakłada, że oko sie nie porusza, lecz spoczywa na obszarze najwiekszej wyrazistości przedstawienia i to z takiej odległości, że ta sfera pokrywa się ze sferą najostrzejszego widzenia na siatkówce.

Rembrandt van Rijn, „Dawid i Jonatan”, olej, 73x 61.5 cm, 1642 r. Ermitaż, Petersburg [źródło: Google Art Project, Wikimia Commons]

Realizacja obrazu Leonardo da Vinci „Mona Lisa”, olej na desce, 1503-1507 r. wg Wikipedi. 

Leonardo da Vinci „Mona Lisa”, olej na desce, 1503-1507 r. cz.II 

Omawiając obraz Leonarda da Vinci „Mona Lisa”- to epokowe dzieło, koniecznie należy zająć się elementem Formy związanym z technologią i strukturą. Nie chodzi tu o wykazanie zróżnicowania z podobnym dotyczącym planów w iluzji przestrzeni, a raczej o kanoniczną od Renesansu technikę laserunkowo- impastową i malarstwo na desce. Malowanie na desce i dzisiaj czasem stosowane, to pokłosie sposobu przedstawiania związanego z obrazowaniem w technice tempery jajecznej stosowanej przed Renesansem. Na początku Renesansu genialny Jan van Eyck wynalazł technikę olejną realizowaną na płótnie.

 Technika laserunkowo- impastowa polega na tym że na świecących temperowych gruntach ciemną temperą i cienkim pędzelkiem malowano kontur zamierzonego przedstawienia, a dalej wprowadzano temperowy modelunek światłocieniowy. Dalsza realizacja obrazu polegała na tym, że światła i kolor wprowadzano impastowo- grubo i kryjąco, materialnie, a cienie laserowano wielokrotnymi prześwitującymi zróżnicowanymi warstwami. Dawało to specyficzne efekty optyczne a także dodatkowe zróżnicowanie gęste – rzadkie obok zastosowanych perspektyw w ramach systemu perspektywy malarskiej. Wszystkie obrazy renesansowe realizowano w ten sposób- dopiero genialny Tycjan opracował sposób malowania upraszczający wielokrotne laserowanie, przez zastosowanie szarości optycznej- temperowej warstwy gruntu w kolorze szarości na którym realizowano kolorowe świetliste lub złamane nakłady. Późniejsze imprimitury olejne strywializowały tę laserunkowo- impastową cenną technikę.

Dla „Mona Lisy”, niektóre wątki związane z technologią i strukturą określono dopiero współcześnie- dzięki zastosowaniu nowoczesnej instrumentalnej techniki badawczej.Badano za pomocą fluorescencji rentgenowskiej cienie na twarzy przedstawianej kobiety związane z techniką sfumato- rozmytych laserunków i kryjących warstw i stwierdzono że Leonardo pomalował najpierw twarz Mona Lisy w podstawowych barwach ciała, a następnie zastosował około 30 warstw laserunków opartych na spoiwie i pigmentach: manganie i tlenku ołowiu.

Leonardo da Vinci „Mona Lisa”, olej na desce topolowej, 1503-1507 r. Luwr, Wikipedia. 

Leonardo da Vinci „Mona Lisa”, olej na desce topolowej, 1503-1507 r. cz.I

Jest tyle wątków dotyczących tego obrazu, związanych z tematem, Treściami, Formą. Obraz zamówiony przez florenckiego kupca, przedstawia młodą dziewczynę patrzącą w oczy obserwatora, ale jakby nieobecną. Ta nieobecność wynika z koncepcji archetypowej malarstwa i sztuki, z odrealnienia. Istnieją koncepcje że kobieta przedstawiona, to postać historyczna lub nawet autoportret samego Leonarda.

Leonardo da Vinci wiedział jakimi perspektywami widzimy. Przecież studiował to przez lata.To oczywiście głównie perspektywy: kulisowa (przesłanianie tego co z tył tym co z przodu), zbieżna (polegająca na pozornym skrócie tych samych wielkości i pozornym zbiegu linii równoległych), barwy (gdzie różnica barwy jako jasności, nasycenia i koloru daje przestrzenność), powietrzna ( jako zbłękitnienie i rozjaśnienie w głąb i dla dużych przestrzeni) i ostrości (jako utrata postrzeganych szczegółów im dalej od oczu obserwatora).

Wybitny język Renesansu w dziedzinie malarstwa i sztuk wizualnych wypracował system perspektywy malarskiej. Leonardo da Vinci tym obrazem określił jako uzupełnienie teoretycznych zagadnień koncepcję tej perspektywy i jest to tym samym jedyny obraz w historii sztuki, albowiem wobec tego że nasze widzenie przez wieki się nie zmieniło nie można drugi raz określić sposobu widzenia i przedstawiania przestrzeni w iluzji. Ten sposób polega na prawdopodobieństwie wobec natury z jednej strony a z drugiej na przedstawianiu nie z tego świata, magicznym, odrealniającym, sakralnym, ponadczasowym zanurzonym w esencjalizmie- pięknie, dobru i prawdzie. Nie ma też sprzeczności między tym ujęciu a cytatem Picassa który twierdził, że sztuka jest kłamstwem, które jednak najbardziej zbliża do prawdy, przynajmniej tej rozpoznawalnej zmysłami.

„Mona Lisa” jest to pierwsze przedstawienie w sztuce Renesansu zanurzone w naturalnym krajobrazie pozbawionym idealizacji tak charakterystycznej dla malarstwa tej epoki w sztuce. Tym samym jest to preromantyczny obraz. 500 lat przed Romantyzmem.

Perspektywa barwy w tym portrecie sprowadza się do światłocieniowego ujęcia, perspektywa kulisowa jakby szara eminencja widzenia i przedstawiania pojawia się dobitnie. Określona tonalność barw jako ciepłe kolorystyka brązów, zieleni, czerni itd. zgadza się ze symboliką kolorystyczną określoną przez Leonarda. Światło żółtawe zachodzącego słońca nakłada się z działaniem perspektywy powietrznej jako zbłękitnienie i rozjaśnienie w głąb, a utrata szczegółów charakterystyczna dla perspektywy ostrości towarzyszy temu zbłękitnieniu i rozjaśnieniu. Perspektywa zbieżna wobec braku geometrii w naturalnym krajobrazie sprowadza się tylko do zbiegu wijącej się drogi przedstawionej po lewej stronie i na dole obrazu i do skrótu perspektywicznego dotyczącego np. gór czyli do ich coraz mniejszych wymiarów. Postać jest namalowana z innego punktu widokowego niż krajobraz: kobieta w perspektywie zbieżnej centralnej i normalnej a tło z lotu ptaka. Tym samym to przedstawienie staje się prekubistyczne.Sfumato jako rozmycie konturów jest oznaką rozmycia kształtów – kontur w tym obrazie nie występuje, tak samo jak w naturze.

Zasady kompozycyjne w tym obrazie to oczywiście: złoty podział, kontrapost, dodawanie i równoważenie. Rozkład akcentów obok kontrapostu dotyczącego ustawienia postaci wobec formatu, kadru i przestrzenności i wielokrotnie zastosowanego złotego podziału polega w tym dziele na zrównoważeniu akcentu głównego- granicy ciemniej sukni z oświetlonymi szyją i piersiami- zaakcentowanymi słabiej dłońmi na dole obrazu. Akcent główny jest jednak podbity działaniem przed głowę a ta jest wizualnie podbita przez linię horyzontu w perspektywie powietrznej ( z perspektywą barwy). Dopiero wielki Michał Anioł wprowadzi w przyszłości równoważenie innego charakteru- dobitne, barokowe, dla wyraźniejszego jeszcze akcentu głównego (co zostało określone w fresku pt „Stworzenie Świata). Lewe oko postaci jest na osi złotego podziału, przekątne wyznaczają położenie serca, a linia horyzontu pokrywa się z głową i wyobrażeniem umysłu. Złoty podział pojawia się w podziałach dotyczących ciała kobiety i planów przestrzeni w głąb. To co tu zostało przedstawione to nie wszystkie zabiegi dotyczące Formy w wykonaniu tego genialnego artysty.

 Życzenia Szybkiej Wiosny!

 Dosiego roku 2022.